भारतातील मैदानी प्रदेश
भारतातील मैदाने नद्यांनी आणलेल्या गाळामुळे तयार होतात. भारतातील मैदानी प्रदेश तीन भागांमध्ये विभागले जातात:
- पूर्व घाटाचे मैदानी प्रदेश
- पश्चिम घाटाचे मैदानी प्रदेश
- उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेश
1. पूर्व घाटाचे मैदानी प्रदेश
- आकाराने ते उत्तर भारतातील मैदानांपेक्षा लहान आणि पश्चिम घाटाच्या मैदानांपेक्षा मोठे आहे.
- गोदावरी, कृष्णा आणि कावेरी नद्यांजवळील मैदाने अधिक रुंद आहेत.
- त्याची रुंदी उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाढते. सरासरी रुंदी 100 किमी ते 130 किमी आहे.
- पश्चिम बंगालमधील हुगळी नदीपासून तामिळनाडूपर्यंत पसरलेले आहे.
- ओरिसापासून आंध्र प्रदेशकडे जाणाऱ्या मैदानाला उत्कल किनारा म्हणतात.
- आंध्र प्रदेशच्या किनाऱ्याला कलिंग किनारा किंवा उत्तरी सरकार किनारा असेही म्हणतात.
- आंध्र प्रदेश ते तामिळनाडू पर्यंतच्या मैदानाला कोरोमंडल किनारा म्हणतात.
- मुख्य नद्यांचे त्रिभुज प्रदेश या मैदानात तयार होतात: महानदी, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी.
2. पश्चिम घाटाचे मैदानी प्रदेश
- दमणपासून कन्याकुमारीपर्यंत ही मैदाने पसरलेली आहेत.
- पूर्व व उत्तर भारतातील विशाल मैदानी प्रदेशांच्या तुलनेत ही मैदाने आकाराने लहान आहेत.
- या मैदानी प्रदेशांची सरासरी रुंदी सुमारे 50 किमी आहे.
- गुजरात ते गोवा या किनाऱ्याला कोकण किनारा म्हणतात.
- गोव्यापासून मंगलोरपर्यंतच्या किनाऱ्याला कन्नड किनारा म्हणतात.
- कर्नाटक ते केरळ पर्यंतच्या किनाऱ्याला मलबार कोस्ट म्हणतात.
- अरुंद रुंदीमुळे नद्यांचा वेग जास्त, त्यामुळे धबधबे तयार होतात, परंतु डेल्टा तयार होत नाही.
- मत्स्यपालनासाठी आदर्श प्रदेश आहे.
3.उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेश
उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेशाची निर्मिती हिमालयीन नद्या आणि ब्रह्मपुत्रा नदी प्रणालीद्वारे गाळाचे निक्षेपण होऊन झाली. उत्तर भारतीय मैदानी प्रदेश हिमालयाच्या पायथ्यापासून द्वीपकल्पीय पठाराच्या उत्तर भागापर्यंत पसरलेला आहे, जो सुमारे 2400 किमी लांब आहे आणि त्याची रुंदी 150 ते 500 मीटर आहे. हे मैदान सुमारे 6,52,000 चौ. किमी क्षेत्र व्यापते आणि त्याची सरासरी उंची सुमारे 150 ते 200 मीटर आहे. उत्तर भारतीय मैदान ते हिमालमीन नद्यांनी वाहून आणलेल्या गाळाच्या संचयनाने तयार झाले असून वर्गीकरण खालील प्रमाणे.
◼ उत्तर भारतीय मैदानाचे प्रमुख विभाग
1. भाबर प्रदेश
- शिवालिक पर्वताच्या पायथ्यापासून सुमारे 12 किमी पर्यंत पसरलेला दगड-खडकयुक्त प्रदेश त्याला भाबर प्रदेश म्हणतात.
- येथे नद्या वाहताना गाळ खाली बसतो आणि पाण्याचा प्रवाह जमिनीत शोषला जातो.
- हा प्रदेश कृषीसाठी प्रतिकूल आहे.
2. तराई प्रदेश
- चिकणमातीच्या गाळामुळे तयार झालेला दलदलीचा प्रदेश म्हणजे तराईचा प्रदेश.
- भाबर मैदानाच्या दक्षिणेस तराई प्रदेश आहेत.
- तराई प्रदेशाची रुंदी 15 ते 30 किमी आहे, जी त्याच्या लांबीच्या तुलनेत खूपच कमी आहे.
- येथे पर्जन्यमान जास्त व वनसंपदा दाट असते.
3. भांगर प्रदेश
- नदीपासून दूर असलेल्या आणि नदीने आणलेल्या जुन्या गाळाने तयार झालेल्या प्रदेशाला भांगर प्रदेश म्हणतात.
- हे प्रदेश मैदानी प्रदेशातील उंच प्रदेश आहेत.
- कॅल्शियम कार्बोनेट विपुल प्रमाणात असते.
- भांगर प्रदेशाला उत्तर प्रदेश मध्ये कंकर तसेच गंगा-यमुना दोआब मध्ये भूर असे म्हणतात.
4. खादर प्रदेश
- नदीकाठी वार्षिक पूरामुळे सतत नूतनीकरण होणारी सुपीक माती म्हणजे खादर प्रदेश.
- नवीन गाळाने तयार झालेली असते. उंची भांगरपेक्षा कमी असते.
◼ राजस्थानचे मैदान
- राजस्थानच्या मैदानी प्रदेशाचे क्षेत्रफळ 1.75 लाख चौ. किमी आहे, परंतु त्याची सरासरी उंची सुमारे 350 मीटर आहे.
- अरवली पर्वताच्या पश्चिमेकडील मैदानी प्रदेशाचा विस्तार आणि पंजाबच्या दक्षिणेकडील भाग यालाच थरचे वाळवंट म्हणतात, ज्याला 'ग्रेट इंडियन डेझर्ट' असेही म्हणतात. या मैदानाचा उतार पश्चिम व दक्षिणेकडे आहे.
- अरवली पर्वतरांगेतून उगम पावणारी लुनी हि हंगामी नदी आहे.
- वाळवंटातील लहान-लहान वाळूच्या टेकड्यांना ‘ध्रिअन’ (Drian) म्हणतात. वाळवंटात आढळणाऱ्या सुपीक भागाला ‘रोहा’ असे म्हणतात.
- सांभर, डीडवाना, लूणकरणसर, कुचामन आणि डेगाना: या सर्व ठिकाणांजवळ खारट तलाव आहेत.
- राजस्थानचा वाळवंटी प्रदेश ‘मरुस्थळी प्रदेश’ म्हणून ओळखला जातो. या प्रदेशाचा विस्तार कच्छच्या रणापासून पंजाबपर्यंत पसरलेला आहे. मरुस्थळी प्रदेशाचा पूर्व भाग मुख्यतः खडकाळ आढळतो, तर पश्चिम भागात स्थलांतरित वाळूच्या टेकड्या (ड्युन्स) दिसून येतात.
◼ पंजाब–हरियाणा मैदान
- पंजाब-हरियाणा मैदानी प्रदेशाचे क्षेत्रफळ 1.75 लाख चौ. किमी आहे, त्याची पूर्व-पश्चिम लांबी 300 किमी आहे.
- पंजाब-हरियाणा मैदानाची निर्मिती सतलज, बियास, रावी, चिनाब आणि झेलम गाळाच्या संचयन कार्यामुळे झाली आहे. या मैदानी प्रदेशाचा विस्तार उत्तरेस शिवालिक पर्वतापासून दक्षिणेस राजस्थानचे वाळवंट असा आहे.
- सुपीक प्रदेश व नदयांची शृंखला यामुळे कृषीसाठी अत्यंत महत्वाचा प्रदेश आहे. या मैदानाचा उतार पश्चिम-दक्षिण असा आहे.
- या मैदानाला सतलज - यमुना विभाजक मैदान म्हणतात.
- दोन नद्यांच्या दरम्यानच्या गाळाच्या प्रदेशाला दोआब प्रदेश म्हणतात.
- सिंधू नदीच्या खोऱ्यात व्यादरचा भाग जास्त प्रमाणात आढळतो; त्याला ‘धया’ असे म्हणतात.
- सतलज - यमुना नदीदरम्यान घग्गर (सरस्वती) ही पावसाळ्यात वाहणारी नदी आहे.
◼ गंगेचे मैदानी प्रदेश
- उत्तरेकडे हिमालय पर्वतापासुन दक्षिणेकडील द्वीपकल्पीय पठार यांच्या दरम्यान गंगा मैदानी प्रदेश आहे..
- गंगा मैदानी प्रदेशाची पूर्व–पश्चिम लांबी सुमारे 1400 किमी, उत्तर–दक्षिण रुंदी सुमारे 300 किमी असून त्याचे एकूण क्षेत्रफळ अंदाजे 3.57 लाख चौरस किमी आहे.
- मैदानाचा उतार वायव्याळून आग्नेयेकडे आहे.
- गंगेच्या मैदानी प्रदेशाचे वर्गीकरण तीन भागात केले जाते
1. उच्च/उर्ध्व गंगा मैदान(उगमाकडील मैदान)
- उच्च। उर्ध्व गंगा मैदानाचा विस्तार हिमालयाच्या पायथ्यापासुन गंगा-यमुना संगमापर्यंत आहे.हे उत्तराखंड आणि उत्तरप्रदेशात आहे.
- याची लांबी 500 किमी तर रुंदी 380 किमी आणि सरासरी उंची 100 ते 300 मीटर आहे.त्याचे एकूण क्षेत्रफळ 1.49 लाख चौ किमी आहे.
- गाळ संचयनाने सुपीक मैदान तयार झाले आहे यास गंगा-यमुनेचा दोआब म्हणतात.
- या मैदानाच्या पश्चिमेकडील भागास रोहिलखंड मैदान पूर्वेकडील भागास अवधचे मैदान म्हणतात.
2. मध्य गंगा मैदान
- या मैदानाचा विस्तार गंगा यमुना संगमापासून बिहारच्या पूर्वेपर्यंत पसरलेला आहे. हे मैदान पूर्व उत्तरप्रदेश आणि उत्तर बिहार मध्ये आहे.
- घागरा, गंडक, कोसी, या नद्यांच्या गाळ संचयनामुळे मध्य गंगा मैदान तयार झाले.
- या मैदानाची लांबी 600 किमी तर रुंदी 380 किमी आहे तर या मैदानाचे क्षेत्रफळ 1.44 लाख चौ किमी आहे.
- नैसर्गिक बांध, नागमोडी वळणे, नालाकृती सरोवरे या प्रदेशातील नद्‌यांची वैशिष्ट्ये आहेत.
- या प्रदेशात अपरिपक्व गाळाची मृदा आढळते.
3. निम्न गंगा मैदान
- हे मैदान पूर्णतः पश्चिम बंगालमध्ये पसरलेले आहे.
- तिस्ता,महानंदा,अजम, दामोदर या नद्यांच्या गाळ संचयनामुळे हे मैदान तयार झालेला आहे.
- या मैदानाची लांबी 580 किमी तर रुंदी 200 किमी आणि क्षेत्रफळ 80 हजार चौ किमी आहे.
- गंगेचा त्रिभुज प्रदेश (डेल्टा) आणि सुंदरबन हा सुंदरी वृक्षांच्या वनांचा प्रदेश या मैदानात आढळतो.
◼ ब्रह्मपुत्रा मैदानी प्रदेश (आसाम मैदान)
- ब्रह्मपुत्रा मैदानी प्रदेशाला ‘आसाम मैदान’ असेही म्हणतात. या मैदानाची निर्मिती ब्रह्मपुत्रा नदीच्या जलोद निक्षेपणामुळे झाली आहे.
- या मैदानाची लांबी सुमारे 720 किमी, तर रुंदी अंदाजे 80 किमी आहे. याचे एकूण क्षेत्रफळ सुमारे 56,375 चौरस किलोमीटर आहे. या प्रदेशाची सरासरी उंची 50 ते 100 मीटर दरम्यान आढळते.
- या प्रदेशाचा विस्तार मेघालयाचे पठार आणि पर्वतामध्ये अरुंद असे ब्रम्हपुत्रा मैदान आहे.
- या प्रदेशात माजुली हे नदी अंतर्गत भारतातील सर्वात मोठे बेट आहे.
◼ गंगा त्रिभुज प्रदेश
- गंगेचा त्रिभुज प्रदेश (गंगा डेल्टा) या भागात मोडतो. या प्रदेशाचा विस्तार राजमहल टेकड्यांपासून सुंदरबनपर्यंत पसरलेला आहे.
- या प्रदेशाचे क्षेत्रफळ सुमारे 430 चौरस किलोमीटर आहे.
0 टिप्पण्या